Ρήνα Κατσελλή
ΚΕΡΥΝΕΙΩΤΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ
Η Κερύνεια, αρχές του 20ου αιώνα, ήταν κατά κύριο λόγο θαλασσινή και είχε σχετική ευμάρεια, που την εξασφάλιζε το θαλασσινό της εμπόριο και η εύκολη πρόσβαση των κατοίκων της στα παράλια της Μικράς Ασίας, όπου μπορούσαν να πάνε και να εργοδοτηθούν περιστασιακά σε δίσεχτα οικονομικά χρόνια. Το εμπόριο τούς ανάγκαζε να μαθαίνουν ανάγνωση, γραφή και προ πάντων αριθμητική. Ήδη από το 1834 υπάρχει αλληλοδιδακτικό σχολείο στα υποστατικά της εκκλησίας της Παναγίας Χρυσοπολίτισσας που την ανακαίνισαν το 1783. Η συνάφεια με ανθρώπους του ευρύτερου αιγαιοπελαγίτικου χώρου, καθώς και με Μικρασιάτες Έλληνες τούς έκανε να έχουν ανοιχτά μυαλά. Είχαν την οικονομική ευχέρεια να έχουν πρόσβαση σε εφημερίδες και βιβλία. Τις αγόραζαν οι πιο εύποροι αλλά τις δάνειζαν και στους πιο φτωχούς συγγενείς και φίλους. Όλοι αγόραζαν, έστω και από το υστέρημά τους, φυλλάδες με ποιήματα από τους λαϊκούς ποιητές που τα πουλούσαν στα πανηγύρια. Οι σύλλογοι που ίδρυσαν κατά καιρούς είχαν πλούσιες σχετικά βιβλιοθήκες και συσπείρωναν τους νέους.
Α΄ Κερυνειώτες συγγραφείς μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Από τον προηγούμενο αιώνα, τον 19ο, το πρώτο λογοτέχνημα που έχει ανιχνευτεί μέχρι τώρα είναι το Τετράδιο του Σάββα Ιωαννίδη 1855, όπου ανάμεσα στα άλλα περιέχει ένα ποίημα σε παραδοσιακούς δεκαπεντασύλλαβους στίχους για το θάνατο της γυναίκας του Παγώνας. Προς το τέλος του 19ου αιώνα η παρουσία του νεαρού δασκάλου Κύριλλου Παυλίδη γίνεται αφορμή να γίνει στην Κερύνεια ο πρώτος διδασκαλικός σύνδεσμος (1898), και αναφέρεται η δημιουργία του συλλόγου Αρμονία στον οποίο δίνονταν διαλέξεις. Χάρις στον Κύριλλο Παυλίδη, που είχε σχέσεις με την εφημερίδα Φωνή της Κύπρου, ο Τηλέμαχος Θεοχάρους τυπώνει το 1895 δυο θρησκευτικούς θρήνους της Παναγίας και ένα ποίημα για την ανάσταση του Ιησού. Τρία χρόνια αργότερα, το 1898, ο Γεώργιος Σταυρίδης κυκλοφορεί την πρώτη τοπική Κερυνειώτικη έμμετρη σατυρική εφημερίδα Ο Ραγιάς. Ήδη από το 1893 έχει τυπωμένη την ποιητική του συλλογή Παλμοί με ρομαντικά ποιήματα γεμάτα κατάθλιψη. Το 1901 αγοράζει ένα ξύλινο τυπογραφείο, το στήνει στο σπίτι του και γίνεται αυτοδύναμος στην έκδοση της εφημερίδας του. Σε αυτό το τυπογραφείο ο Τηλέμαχος Θεοχάρους, ή καλύτερα γνωστός Τηλέμαχος Θεοχάρους Αναγνώστης, τυπώνει ακόμα μια θρησκευτική φυλλάδα του το 1909, ενώ ο χαρισματικός ποιητής (μάγειρας του πλούσιου εμπόρου και βουλευτή Γεωργίου Σιακαλλή), ο Μαυρουδής Γεωργίου κυκλοφορεί την πρώτη του φυλλάδα με το ποίημα Διά την Μασωνίαν. Θα ακολουθήσουν και άλλες φυλλάδες του, μερικές από τις οποίες τυπώνονται στο τυπογραφείο του Ραγιά. Εν τω μεταξύ η Αγγλική Διοίκηση κατατρέχει τον Γιώργο Σταυρίδη-Ραγιά και τον παίρνει στα δικαστήρια για μια εφημερίδα της οποίας είχε την άδεια κυκλοφορίας, αλλά επέτρεψε στον Νικόλαο Καταλάνο να την κυκλοφορήσει με πολιτικό περιεχόμενο. Ο αδιάλλακτος χαρακτήρας του επιβαρύνει πιο πολύ τη θέση του με αποτέλεσμα να του επιβληθεί, το 1906, το βαρύτατο για την εποχή πρόστιμο των £92 λιρών. Στην προσπάθειά του να τα βγάλει πέρα κυκλοφορεί τρεις συλλογές ποιημάτων με τον τίτλο Τα Πρόστιμα (1907, 1908 και 1909).
Την ίδια εποχή, μια και η κυκλοφορία του Ραγιά έχει ανασταλεί, τυπώνεται στο τυπογραφείο του η λιγόζωη εφημερίδα του δικηγόρου Ζήνωνα Κλεοβούλου Νέα Ζωή. Μόνον λίγα τεύχη κατάφεραν να κυκλοφορήσουν. Σε αυτήν όμως υπάρχουν και τα πρώτα άρθρα από το νεαρό, φοιτητή ακόμη, Σάβα Θεοδούλου Χρίστη. Το ένα από τα δυο έχει τίτλο ” Το Τουρκικό Σύνταγμα “.
Η κινητικότητα που έφερε η διαμάχη για το ποιος θα είναι αρχιεπίσκοπος, μεταξύ των Μητροπολιτών Κιτίου Κύριλλου (Κυριλλάτσου) και Κερύνειας Κύριλλου (Κυριλλούδι) ηλέκτριζε την ατμόσφαιρα. Όταν το 1909 δόθηκε ένα τέλος στην αρχιεπισκοπική διένεξη, παρατηρείται στη μικρή πόλη μεγάλη πνευματική κίνηση. Ξανακυκλοφορεί η εφημερίδα Ο Ραγιάς και ιδρύεται Λαϊκό Κέντρο, με πρόεδρο το Γεώργιο Σταυρίδη. Στα πλαίσια του σωματείου αυτού δουλεύει ακούραστα και ο δάσκαλος Γεώργιος Καραγιάννης. Έχει βιβλιοθήκη, οργανώνονται σε αυτό διαλέξεις, ιδρύεται μαντολινάτα και θεατρική ομάδα, ο Αριστοφάνης, που ανεβάζει θεατρικά έργα. Χάρις σε αυτή την κίνηση ο Ραγιάς θα γράψει μια σύντομη κωμωδία και ο Ιωάννης Πηγάσιος από τον Καραβά το θεατρικό Δραπέτης Δάσκαλος. Αργότερα θα ανεβαστεί το έργο της Ιουλίας Περιστιάνη Φιλοπατρία και Έρως, στο οποίο για πρώτη φορά στην Κερύνεια συμμετέχουν και γυναίκες ερασιτέχνες ηθοποιοί.
Το 1911 με την αποφοίτησή του από τη νομική σχολή Αθηνών ο Σάβας Χρίστης δημοσιεύει το αξιόλογο βιβλίο του Το εν Κύπρω Κτηματολογικόν Σύστημα-παρελθόν, παρόν και μέλλον, το οποίο μελέτησαν οι Άγγλοι και ακολουθώντας τις σοφές υποδείξεις του αναδιοργάνωσαν το κτηματολογικό σύστημα στην Κύπρο. Το 1912 ο νεαρός αυτός δικηγόρος θα γυρίσει στην Κερύνεια, πρωτοπόρος δημοτικιστής των άκρων, και θα αρχίσει να δημοσιεύει άρθρα σε εφημερίδες, ενώ παράλληλα θα θέσει τον εαυτό του στην υπηρεσία της μικρής πόλης.
Το αρχοντικό του πατέρα του στη Θέρμια, λίγο έξω από την Κερύνεια, γίνεται πνευματικό κέντρο, όπου μπαινοβγαίνουν λόγιοι της εποχής από τον Γιάννη Περδίο,(που θα αρραβωνιαστεί Κερυνειώτισσα), τον Λεωνίδα Παυλίδη, τον Ιερώνυμο Περιστιάνη που είναι διορισμένος δημόσιος υπάλληλος κατά καιρούς στην Κερύνεια και πολλούς άλλους. Στη Θέρμια τακτικός επισκέπτης είναι και ο Δημήτρης Λιπέρτης, που φιλοξενείται στον θείο του Γεώργιο Μιχαηλίδη, του οποίου θα είναι ο κύριος κληρονόμος.
Το κτίσιμο της Σεβερείου Αστικής Σχολής (1912) και η μεταφορά της έδρας του Μητροπολίτη Κερύνειας από το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα στη Μύρτου στην Κερύνεια (1922), καθώς και το κτίσιμο νέου διοικητηρίου, μετά την καταστροφή του παλιού από πυρκαγιά το 1926, κάνουν την Κερύνεια πραγματικό κέντρο της επαρχίας. Μόνο που μετά τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, και ειδικά με τη μικρασιατική καταστροφή το 1922, νεκρώνεται το εμπόριό της και ένα μεγάλο μέρος των νέων της μεταναστεύει.
Στο μεσοπόλεμο όλοι οι συγγραφείς μπορεί να γράφουν αλλά δεν εκδίδουν βιβλία. Αρκούνται στις δημοσιεύσεις σε εφημερίδες και έτσι είναι πιο δραστικοί, διότι διαβάζονται και συζητούνται. Οι δημοσιεύσεις του Σάβα Χρίστη τόσο σε θέματα λογοτεχνικής κριτικής ή προάσπισης της δημοτικής γλώσσας όσο και τα σοσιαλιστικά του άρθρα έχουν παγκύπρια επίδραση. Οι λογοτεχνικές κριτικές του ήταν κοφτερές και σεβαστές από όλους. Πολύπλευρος, πολυγραφότατος με ανταποκρίσεις στις εφημερίδες, άρθρα, μελέτες. Επηρέασε όλο το φάσμα των Κυπρίων συγγραφέων μέχρι και τη δεκαετία του 1930. Τελικά, με την εμφάνιση του αριστερού κινήματος και την ταύτιση των εθνικών αγώνων με το ιερατείο, προσκολλήθηκε στην εκκλησία. Εθναρχικός Σύμβουλος, συνέταξε αφιλοκερδώς το καταστατικό της Ορθόδοξης Εκκλησίας και δόθηκε ολόψυχα στα κοινά της πόλης του ως αντιδήμαρχος και Πρόεδρος της Σχολικής Εφορείας.
Μετά το 1922, με τη λειτουργία του πρώτου σύγχρονου ξενοδοχείου Sea View και λίγο αργότερα του Dome από τον πρωτοπόρο ξενοδόχο Κώστα Κατσελλη, η πόλη αποκτά εισοδήματα από τον τουρισμό αντικαθιστώντας αυτά που έχασε από το θαλασσινό της εμπόριο.
Το 1926 οι πιο νέοι του 20ου αιώνα της Κερύνειας κινούνται και ιδρύουν τον Σύλλογο Ένωση Νέων (ΣΕΝ) με πρόεδρο τον προοδευτικό δάσκαλο Χριστόφορο Χριστοφορίδη. Στον ΣΕΝ η πνευματική κίνηση και ο προβληματισμός φτάνουν στο ζενίθ. Να μην ξεχνούμε πως η Ρωσική επανάσταση τον Οκτώβρη του 1917 είναι πρόσφατη και οι σοσιαλιστικές ιδέες αρχίζουν και πιάνουν τόπο. Η πάλη καθαρεύουσας και δημοτικής καλά κρατεί και για την τακτική που πρέπει να ακολουθηθεί για να φύγουν οι Άγγλοι σχηματίζονται δυο σχολές. Η μια θέλει ξεσηκωμό άμεσα, ενώ η άλλη προτρέπει συνετά πως οι καιροί δεν είναι κατάλληλοι και πως θα ήταν καλύτερα να γίνουν ειρηνικοί πολιτικοί ελιγμοί, όπως άλλωστε προέτρεπε και ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Ανάμεσα στους δεύτερους είναι και ο Σάβας Χρίστης, που αν και μεγαλύτερος συντάσσεται με τους νέους του ΣΕΝ και διαδέχεται στην προεδρία τον Χριστόφορο Χριστοφορίδη, όταν αναχωρεί για να σπουδάσει νομικά στην Αθήνα.
Μετά τα Οκτωβριανά, την εποχή της στυγνής Παλμεροκρατίας, στο δικηγορικό γραφείο του Σάββα Χρίστη εργάζεται ο νεαρός Λοΐζος Κκολής από το Καζάφανι, που το 1938 τυπώνει τα Πρώτα του Διηγήματα με το ψευδώνυμο Πάρης Λαγκάδης. Παρόλο που ο γραμματέας της μητρόπολης Πολύκαρπος Ιωαννίδης δοκίμασε να τον αποθαρρύνει, μέσα στον πολύπλαχθο βίο του αργότερα, ως ιερωμένος Αρχιμανδρίτης Λεόντιος Χατζηκώστας εξέδωσε πολλά πεζά, έκανε μεταφράσεις από την Παλαιά Διαθήκη, ανάμεσά τους και το Άσμα Ασμάτων του Σολομώντα, και εξέδωσε δεκάδες ποιητικές συλλογές.
Η απαγόρευση λειτουργίας σωματείων επί Παλμεροκρατίας μετατόπισε την πνευματική ζωή της μικρής πόλης στο Ημιγυμνάσιο Κυρηνείας στο οποίο υπηρετούν λαμπροί εκπαιδευτικοί όπως ο Θεόκλητος Σοφοκλέους, που είναι ο Διευθυντής, ο Ευθύβουλος Ανθούλλης και άλλοι. Το 1932 διορίζεται καθηγητής ο Νίκος Κρανιδιώτης, γέννημα θρέμμα της Κερύνειας, που γίνεται ο πρωτοστάτης μιας ομάδας νέων όταν, το 1934, ιδρύει μαζί με τον Κώστα Προυσή το περιοδικό Κυπριακά Γράμματα.
Ως διευθυντής στο Ημιγυμνάσιον Κυρηνείας από το 1937 μέχρι το 1941 οργανώνει διαλέξεις για τους Κερυνειώτες και για τους μαθητές. Ο Νίκος Κρανιδιώτης, ο κατεξοχήν λογοτέχνης της Κερύνειας, δημοσιεύει στο περιοδικό του, εκτός από ποιήματα, μια σειρά διηγήματα πού έμμεσα αλλά καθαρά επιτίθεται στην κοινωνική αδικία, στους τοκογλύφους και τα αδιέξοδα που αντιμετωπίζουν οι νέοι της επαρχίας. Αν και μετοικεί γρήγορα από την Κερύνεια, εξακολουθεί να παράγει λογοτεχνικό έργο αντλώντας από τις εμπειρίες των νεανικών του χρόνων στην Κερύνεια. Στη συνέχεια θα διοριστεί καθηγητής στο Παγκύπριο Γυμνάσιο, θα αναλάβει εξ ολοκλήρου τη διεύθυνση του περιοδικού Κυπριακά Γράμματα μέχρι το 1956, θα αγωνιστεί το 55-59 και μετά θα σταδιοδρομήσει ως πρέσβης της Κύπρου στην Ελλάδα όπου, εκτός από πολλές ποιητικές συλλογές, θα εκδώσει και βιβλία πολιτικού και ιστορικού περιεχομένου. Τα διηγήματά του τα συγκεντρώνει σε δυο τόμους Χρονικά (1945) και Μορφές του Μύθου (1954). Τα ποιήματα της πρώτης σοδειάς του είναι συγκεντρωμένα στον τόμο Σπουδές (1951), με ξεκάθαρο έμμετρο λυρικό στίχο.
Ένας προικισμένος μαθητής του, ο Κυριάκος Έλληνας, δημοσιεύει ωραία ποιήματα στην εφημερίδα Πρωϊνή και στο περιοδικό Πάφος, με το ψευδώνυμο Τίμος Αγρίλης, αν και μια ψυχασθένεια τον κάνει να σταματήσει το γράψιμο πολύ νωρίς. Ο Τίμος Αγρίλης είναι ανάμεσα στους αγνοούμενους της τουρκικής εισβολής του 1974.
Στα Κυπριακά Γράμματα και στο περιοδικό Πάφος ένας δάσκαλος, παντρεμένος με Κερυνειώτισσα, ο Κώστας Μοιράνθης θα δημοσιεύσει τα πρώτα του πεζά. Το μεγαλύτερο όμως λογοτεχνικό του έργο θα χαθεί, δυστυχώς αδημοσίευτο χαμένο, μαζί με τον ίδιο, στις τουρκικές λεηλασίες των Τούρκων εισβολέων το 1974.
Την ίδια εποχή δημοσιεύει στο περιοδικό Πάφος τα πρώτα του διηγήματα και ο Γιάννης Χατζημηνάς με το ψευδώνυμο Άρης Βέγας. Στη συνέχεια θα μεταναστεύσει στην Ελλάδα, όπου θα τελειώσει την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και θα αφυπηρετήσει ως καθηγητής φυσιολογίας, έχοντας στο ενεργητικό του δημοσιευμένα δεκάδες άρθρα της ειδικότητάς του.
Σημ: Το Β΄ Μέρος της μελέτης αυτής για τους Κερυνειώτες συγγραφείς μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο υπάρχει στο βιβλίο Γνώση Κερύνειας, έκδοση Λαογραφικού Ομίλου Κερύνειας, 2012.
Πιο κάτω δίνουμε μόνο τα ονόματα των κυριοτέρων συγγραφέων της Κερύνειας ή που είχαν σχέση με την Κερύνεια τού 20ου αιώνα και είναι:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|